عید سعید قربان بر تمام مسلمانان جهان مبارک باد
هنگامى که حق‌تعالى حضرت ابراهیم (ع) را امر فرمود که جاى فرزندش اسماعیل برّه که از براى او فرستاده بود قربانى کند ابراهیم (ع) از خداوند آرزو کرد که کاش فرزند خود اسماعیل را به‌دست خود در راه خدا قربانى می‌کردم و کاش مأمور نشده بودم به‌قربانى کردن بره جاى اسماعیل تا اینکه قلب من رجوع کند و قلب پدرى شود که عزیزترین فرزندان خود را به‌دست خود در راه دوست قربانى کند و به این سبب درجههاى او بلندتر شود از کسانى را که حق‌تعالى به آن‌ها ثواب عطا فرموده به‌جهت نزول مصائب به آن‌ها حق‌تعالى وحى به‌سوى او فرستاد که اى ابراهیم! از مخلوق من کیست دوستتر به‌سوى تو؟ عرض کرد پروردگارا این همه مخلوق را که آفریدى احدى را بیش از حبیب تو محمد مصطفى (ص) دوستتر ندارم. حق‌تعالى به او وحى فرستاد که آیا او را بیشتر دوست می‌دارى یا خود را؟ عرض کرد بلکه او را. فرمود فرزند او را بیشتر دوست می‌دارى یا فرزند خودت را؟ عرض کرد بلکه فرزند او را. فرمود قربانى شدن فرزند او بر دست دشمنان او از روى ظلم بیشتر دل تو را به درد مى‌آورد یا قربانى کردن فرزند خود را بدست خود در اطاعت من؟ عرض کرد بلکه قربانى شدن فرزند او بر دست دشمنان او بیشتر دلم را به درد مى‌آورد. فرمود: اى ابراهیم! طائفه را گمان برسد که از امت محمد (ص) باشند و بکشند فرزند او حسین را بعد از او به جور و ستم مانند آنکه بره را ذبح کنند یعنى قتل آن حضرت نزد آن‌ها عظمى ندارد و مستوجب شوند به این سبب سخط و غضب مرا پس فریاد و فغان ابراهیم (ع) بلند شد و دل او به درد آمد و شروع کرد به گریه کردن. پس خطاب از مصدر جلال الهى رسید که اى ابراهیم! جزع و فغان تو را فداى فرزندت اسماعیل قرار دادم مثل آنکه اسماعیل را به دست خودت فدا کرده چون بر حسین (ع) و قتل او گریه کردى و واجب گردانیدم از براى تو بلندترین درجات کسانى را که ثواب دادم به جهت مصائب و این است تفسیر قول حق‌تعالى که می‌فرماید: وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ.)
خاطر نشان می‌گردد این تفسیر باطنی علاوه بر منابع مذکور در کتاب‌های روایی و تفسیری همچون: تاویل الآیات الظاهره (حسینی استرآبادی،۱۴۰۹ق: ج۱: ۴۸۶)؛ تفسیر اثنی عشری (شاه عبدالعظیمی، ۱۳۸۴ق: ج۱۱: ۱۴۵)؛ تفسیر صافی (فیض کاشانی، ۱۴۱۵ق: ج۴: ۲۷۹) و... نیز این روایت از امام رضا (ع) نقل گردیده است.
همچنین صاحب تفسیر «البرهان» نیز طی نقل روایتی، مقصود از باطن آیه «ذبح عظیم» را امام حسین (ع) می‌داند. (بحرانی، ۱۴۱۶ق: ج۴: ۶۱۹)
علامه مجلسی نیز با ذکر روایتی با سند کامل، تفسیر باطنی آیه را که ناظر به امام حسین (ع) می‌باشد، نقل نموده است. (مجلسی، ۱۳۸۴: ج۱۲: ۱۲۴)
همچنین این معنا از آیه در تفسیر «نورالثقلین» نیز با ذکر سند از کتاب «عیون اخبارالرضا (ع)» نقل گردیده است. (عروسی حویزی، ۱۴۱۵ق: ج۴: ۴۲۹)
صاحب کتاب «عوالم العلوم» نیز این روایت را نقل نموده است. (بحرانی اصفهانی، ۱۴۱۳ق: ج۱۷: ۱۰۶)
این تأویل و تفسیر باطنی را با توجه به آثار فرازمانی به شکل دیگر می‌توان ترسیم نمود؛ به این معنا که خداوند شهادت حسین بن علی (ع) را به جای ذبح اسماعیل (ع) قرار می‌دهد تا آثار و برکات تاریخی و اجتماعی آن بیشتر شود و اسوه عملی همه نسل‌ها و عصرها گردد. اگر اسماعیل (ع) آن روز قربانی می‌شد، قطعا وجود مبارک پیامبر اعظم (ص) نیز هم‌زمان در صلب اسماعیل قربانی می‌شد. از این‌روی خداوند تقدیر می‌کند که در آینده، در راه خدا فدیه عظیم‌تر از اسماعیل قربانی شود تا آثار و برکات آن از محدوده شخصی و انفرادی و خانوادگی و از محدوده زمان و مکان بگذرد و فراگیر شود و به نسل‌های آینده و دورتر تاریخ نیز تعمیم یابد؛ ولی اگر حضرت اسماعیل (ع) در آن روز قربانی می‌شد، به یقین آثار آن در حد شهادت امام حسین (ع) نبود و از مکه و محدوده خانوادگی حضرت ابراهیم (ع) فراتر نمی‌رفت. (نقی‌پور، ۱۳۸۰: ۲۳۹)
قیام امام حسین (ع) و قربانی شدن در راه عقیده و جهاد دینی، در حقیقت، تفسیر و شرحی بود بر حرکت رازآمیز و نمادین حضرت ابراهیم (ع) که اسماعیل (ع) را به فرمان حق به قربان‌گاه برد تا آن ذبح عظیم صورت گیرد. در واقعه کربلا، امام حسین (ع) حود مصداق کامل ذبح عظیم و ذبیح اعظم است. (اکبری، ۱۳۸۵: ۲۹)
در ترجمه و شرحی که استاد غفاری بر کتاب «عیون اخبارالرضا (ع)» نگاشته اند؛ به شبهه‌ای پیرامون این روایت، این‌گونه پاسخ داده شده است:
لازم به تذکّر است که ممکن است اشکال شود: اگر مراد از «ذبح عظیم» قتل حضرت سید الشهداء (ع) باشد، لازم مىآید کسى که رتبهاش بالاتر و شریف‌تر است جایگزین و فداى پائینتر از خود شده باشد و حال آنکه فداء در جایى به‌کار مىرود که پایینتر، فداء و جایگزین بالاتر شود، و آیه شریفه به لفظ ماضى است، یعنى این کار در گذشته اتّفاق افتاد، نه اینکه در آینده (در زمان حضرت حسین بن علىّ علیهما السّلام) این فداء و جایگزینى انجام خواهد شد.
در پاسخ مىگوئیم: این اشکال نتیجه این توهّم غلط است که خداوند، حضرت سید الشهداء (ع) را فداء و جایگزین حضرت اسماعیل (ع) قرار داد، حال آنکه این توهّم خلاف صریح متن روایت است، زیرا در روایت چنین آمده: بعد از آنکه خداوند گوسفند را فرستاد تا جایگزین اسماعیل (ع) گردد، حضرت ابراهیم (ع) آرزو مىکرد که اى کاش فرزندش را ذبح مىکرد، تا به بالاترین ثواب‌ها نائل مىگردید، خداوند هم شهادت مظلومانه امام حسین (ع) را به او اطلاع داد و ابراهیم گریه و زارى و بىتابى نمود، و خداوند نیز وحى فرمود که این جزع و بىتابى تو را جایگزین ناراحتى و جزع و فزعت در قتل فرزندت کرده به‌جاى آن قبول نمودم، به عبارت دیگر ذبح عظیم همان گوسفند بوده است، کما اینکه در حدیث بعدى به آن تصریح گردیده و این مطالب بعد از ذبح، اتفاق افتاده است.» (غفاری، ۱۳۷۲ش: ۱/۴۲۸).